08 EEND

Elise Stokman vertelt...

Wat is een eendenkooi?

Een eendenkooi is een historisch jachtmiddel om eenden te vangen. Het is een Hollandse uitvinding. De kooi is een met bomen en struiken omzoomde plas met op elke windrichting een doodlopend, smaller wordend slootje. Deze slootjes zijn overdekt met gaas of netten met aan het eind, in het jachtseizoen, een fuik of rechthoekige kist. Als er een nieuw net moet worden gemaakt dan brei je ze en als de netten hersteld moeten worden heet dat het boeten van de netten.

Hoe werkt het?

De wilde eenden worden door tamme eenden de plas op gelokt. Het is er rustig en er is lekker eten. Door middel van een hondje en voer worden de tamme eenden een slootje ingelokt. De wilde eenden gaan er schoorvoetend en wantrouwend achteraan. Wat zien ze toch? Een rood met witte pluimstaart en eten. De nieuwsgierigheid overwint. Ze gaan met de andere eenden eten. Als ze ver genoeg het slootje in zijn worden ze opgejaagd door de kooiker. Als aan het eind van de vangpijp het hekje omlaag is is er geen weg terug.

Daar zijn spreekwoorden over:

De pijp in, de pijp uit

Een vreemde eend in de bijt.

Waar een kooi verdwijnt verdwijnen de eenden

Het is nu een cultuur historisch monument-Ringkooi excursie kooi of kooi vangen voor de bout of een combinatie van beiden. Een kooikercirkel is 1308 meter in het rond.

De geschiedenis:

In de Middeleeuwen was de Haarlemmermeer een groot veengebied met drie meren: het Leidsemeer, het Lubkemeer en het Spieringmeer. Door stormen en afvening werd het één grot meer. De naam was het Haarlemmermeer oftewel de Waterwolf. Het vroegere Vijfhuizen en Nieuwerkerk waren al verzwolgen. Het huidige Vijfhuizen werd op een landtong opnieuw opgericht. Dat was de Vijfhuizerhoek. Op dit punt was het een uitgelezen plek om een eendenkooi te vestigen.

De eendenkooi van Stokman

Op de plaats waar nu de Schipholweg en de IJweg elkaar kruisen ligt ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog het dorp Vijfhuizen. Eind 16^de eeuw verdwijnt dit Vijfhuizen in de golven. In de jaren erna wordt  door het water steeds meer land afgeslagen van het gebied dat behoort tot het verdronken Vijfhuizen. Uiteindelijk blijft er nog maar een schiereiland over dat vast zit aan het weidegebied van Zuid-Schalkwijk. Op dit schiereiland ligt de boerderij en de eendenkooi van de familie Stokman.

Bij de droogmaking van het Haarlemmermeer, midden vorige eeuw, worden ringvaart en ringdijk achter het schiereiland omgelegd, zodat dit gebied en daarmee de eendenkooi loskomt van Schalkwijk en deel gaat uitmaken van de nieuwe polder. Het land van de familie Stokman wordt hierdoor in tweeën gedeeld. Bij de onderhandelingen over de onteigening van deze gronden, wordt bepaald dat er een brug over de ringvaart moet komen. Hieraan dankt Vijfhuizen zijn brug.

Het gebied rond Vijfhuizen is dus oud land en dat is te zien aan het landschap en de vegetatie: beide zijn anders dan in de polder. Dit oude land ligt circa 4 meter hoger dan de voormalige meerbodem. In de directe omgeving van de kooi is in de loop der jaren 2.5 meter grond afgeveend, maar de kooi zelf plus 6 hectare land liggen nog op oorspronkelijke hoogte. In de hele Haarlemmermeer wordt het polderlandschap doorsneden door rechte wegen en vaarten. Bij Vijfhuizen echter is het landschap bochtig, net als aan de overkant van de ringvaart. Dit is bijvoorbeeld terug te vinden in de naam ‘Kromme’ Spieringweg. In het gebied rond Vijfhuizen is ook de vegetatie anders dan in de polder. Veel planten die in dit gebied voorkomen, zijn ook aan de overkant van de ringvaart te vinden, maar niet in Haarlemmermeer.

Het gebied van de eendenkooi zelf is een uniek natuurmonument, dat een gevarieerde flora en fauna heeft. Door de afwisseling van nat-droog, donker-licht en open-dicht is er een grote verscheidenheid aan planten en dieren. Vanwege de rust is de kooi tevens broedplaats voor veel water- en andere vogels. Deze brengen vaak zaden van vreemde planten mee en leveren zo een bijdrage aan de gevarieerdheid van het plantenbestand.

Het kooibos is al verscheidene keren geïnventariseerd op het gebied van flora en fauna. Er zijn zo’n 100 soorten planten en 32 soorten bomen geteld. Verder verblijven er veel aparte vogelsoorten, zoals bijvoorbeeld ijsvogel, tureluur, tuinfluiter, steenuil, spotvogel en torenvalk. De graslanden herbergen vele soorten weidevogels en er zijn zelfs lepelaars gesignaleerd. Tenslotte leven er in en om de kooi ook nog de nodige zoogdieren, zoals wezel, bunzing, hermelijn en diverse vleermuissoorten.

De eendenkooi van Stokman is een eeuwenoud natuurgebied. Op het schiereiland van Vijfhuizen liggen voor de droogmaking van Haarlemmermeer (1852) twee eendenkooien. Alleen van de kooi van Stokman is de geschiedenis bekend. Volgens een koopakte uit 1716 moet er in het verleden ook een kooi in Abbenes zijn geweest. Hieronder volgt een beknopte geschiedenis van de eendenkooi van Stokman:

1700: Vincent Palesteijn, pastoor te Schalkwijk en eigenaar van het land waarop later de eendenkooi ligt, overlijdt.

1701: De Staten van Holland en West-Friesland verlenen Jan Willemsz., wonende onder de “Heerlijkheijt Nieuwerkerck, Schalckwijk en Vijffhuijsen”, octrooi “tot het opreghten van een vogelkoij” op een stuk land, 2 morgen groot  en op 400 Rijnlandse Roeden verwijderd van de reeds bestaande kooi. Jan Willemsz. gaat het beroep van kooiker uitoefenen op een in het Spieringmeer uitstekende landtong, een ‘Nes’, behorende tot de nalatenschap van Vincent Palesteijn.

1757: Openbare verkoping van de nalatenschap van pastoor Palesteijn. Er wordt een veiling gehouden in de herberg het Gulden Vlies te Haarlem waar Gerrit Stokman, veehouder te Vijfhuizen, de kooi met daaromheen liggende landerijen, huis, erf en boomgaard koopt.

Tot 1990 zal de kooi in bezit blijven van de familie Stokman en blijft tevens de familietraditie, de combinatie veehouder/kooiker, in stand.

1823: De eendenkooi wordt een afpalingsrecht toegekend van 1318 meter vanuit het midden van de kooi. De afpalingsborden zijn ook nu nog in de omgeving terug te vinden, in een cirkel om de kooi.

1990: De Stichting Noordhollands Landschap koopt de eendenkooi aan teneinde deze als uniek natuurmonument, zowel cultuurhistorisch als landschappelijk, te kunnen behouden. Beheer en onderhoud blijven in handen van de familie Stokman.

De eendenkooi van Stokman bestaat uit een hakhoutbos met in het midden een rechthoekige vijver (circa 40m x 40m) met 4 vangpijpen, op iedere hoek één pijp. Daaromheen liggen weilanden. De totale oppervlakte van de kooi is 2 hectare. Aan het eind van de vangpijp doet een visfuik dienst als vanghokje. Deze eendenkooi is de enige in Nederland die gebruik maakt van een visfuik. In de kooi van Stokman worden voornamelijk wilde eenden gevangen en wat ‘blauwgoed’ zoals talingen, pijlstaarten en slobeenden. Het vangseizoen begint 15 augustus en loopt tot 13 februari. Daarnaast is er de zorg voor 40 broedkorven, die zowel door wilde als tamme eenden worden gebruikt. De kooi is niet alleen natuurmonument, maar staat ook op de gemeentelijke monumentenlijst.

Hans Dolman

Foto Kees van der Veer